WAA MAXAY MA KORE?

                                         

“Ilamahayga wax kasta waan siyaa, haddan kuma arko waxa koritaan ahe tolow maxaa sababay?

Qormadeen maants waxa aynu is dultaagi doonnaa amase  gorfayn doonnaa waxuu yahay  ma kore amase korniink ilmaha  oo xumaada, waxayaabaha  sabab iyo sida fudud ee haddi ay xaaladaassi dhacado sida loola tacaalo meesha looga saaro.

Ma kore waa ilmo ama cunug kasta oo ku guuldaraysta in uu helo karoniin xagga miisaanka(culayska), dhererka, wareega madaxa iyo maskaxda(caqliga ah) ah. Ubadka  aan helin korniin ku filani waxa had iyo jeer laga dayriyaa bedqabkooda caafimaad iyo maskaxeed  waxaan ay aad uga hooseeyan kornoonka carrurta ay isku faca  yihiiin.

cilmi baadhayaal iyo dhakhaatir badan oo dhanka nafaqada ku xeel dheeri  waxa ay korniin xumada ku qeexeen sidatan” Ma kore waa ilmo yar ama cunug yar oo ku guuldaraystay in uu helo miisaan, kuna koro xawaaraha caadiga ah ee carruurta da’adiisa ah taasoo ay keento in aanu quudan intii ku haboonayd ee tamar amase kolari ahayd(Calorie). Si  kasta oo ay tahay korid xumadu waxa ay salka ku haysaa ilmaha oo cunto nafaqo leh oo ku filan aan lagu quudin gaar ahaan inta uu yar yahay.

Korniin xumada ilmuhu   khataro badan oo hor leh ayey gadhwadeen ka noqon karta sida : ilmah oo noqda bukaan socod, dib u dhacyo  ku yimaad  qaangaadhka ,korniinka habdhiska lafaha iyo habdhisyo badan oo kale, korniin xumad waxa sidoo kale ay saamayn weyn ku yaaltaa koritaanka maskaxda iyo sida uu ilmuhu u fikiro, waxbarashadiisa iyo dhamaan habdhaqanadiisa  kale ee bulshada dhexdeeda.

waxajira arrimo dhawr ah oo sahli kara in ay ilmah korniin xumo ku dhacado sida:

·         Dhibaato xagga cuno quudashad ah; afka oo ay xanuuno kaga dhacaan ama dhamaan xubnaha habdhiska dheefxiishadka ku shaqad leh oo buka

·         xidhiidhka ilmaha iyo hooyad oo liita , dhibaato xaga qoyska ah, fakhri ama caydhnnimo iyo dayaacad ama ilmaha oo la dayriyo .

korniin xumada amase nafaqodarad soo waajahada caano-nuugu(xiliga naasnuujinta) waa mid badanaa la ogaado saddexda sanne ee ugu horeya noloshiisa markaas oo haddii lala tacaalo  waxa la qaban karo.

Guud ahaan korniin xumada ubadka wax loo qaybiyaa dhawr qaybood oo kal ah sidatan

·         Korniinda xumo dabiici ah (organic)

·         Korniinda xumo aan dabiici ahayn(Inorganic)

·         Labadooda oo wada jira(combined)

Korniin xumada dabiiciga ahi waa ta ay keenana cudurrada heleela ilmah intuu korayo amase yar yahay gaar ahaan cudurada hiddah ah ama la kala dhaxlo, halka ta aan dabiiciga ahayn ay keento quudaasho xumo, dhaqaalah qoyska oo hooseeya iyo ilmaha oo aan helin waalidnimo fiican ama  sababo deegaan oo kal duwan.

Labadooda oo wadajiraa waa ,marka ay ma koraanimada xumada  dabiiciga ha iyo tan aan dabiiciga ahyni is raacan. si kasta ha ahaato’e in ilmuhu kori waayaa mar walba waxa ay xidhiidh la la leedahay nafaqodaro ku dhacaday ilamah taas oo ay keeni karto quudhasho xumo ama ilmaha oo lagu quudiyey cunto aan lahayn nafaqo sar  ku go’an oo kuna salaysan baahidiisa jidheed.

Korniin xumada guud ahan wax loo qaybiyaa saddex qaybood kuwaas oo ay u kala saartay haa’ayda caafimaadka adduunku(WHO) waxan ay kal yihiin sidan:

1.      Dhererka ilmaha oo gaaban marka da’adiisa loo fiiryo( dhererkiisa iyo da’adiisa oon is lahayn)

2.      Miisaanka ilmah oo ka hooseeya ilmah oo ka hoosay dhererkiisa(dherer iyo miisaan aan isku sar go’nayn)

3.      Miisanka ilmah oo hooseeya marka da’adiisa loo eego(Miisaan iyo da’ aan is lahayn, hagaas)

Korniin xumada dhacad xiliga uu ilmuhu yar yahay ama caano-nuuga yahay waa mid cawaaqibteeda la dareemi karo marka uu ilmuhu raad qaado ama guud ahaan noloshiisa dambeba. Sidii aynu kor kusoo xusanay korniin xumadu wax ay salka ku haysaa nafaqadaro in kasta oo ay jiran cudurro dhawr ah oo keeni kara korniin xumada haddan ta ugu xumi waa nafaqodaro ku dhacad ilmaha.

Carruurta qaar waxa korniin xumada ugu wacan cudurrada dabada dheer(chronic diseases) kuwaas oo haya sannado badan, waxa la isku raacsan yahay in cuduradan aan laga bogsanin aya joojiyaan korniinka ilmaha; cuduradan sida aydhiska(Aids), madax oo ay biyo galaan(madax weynaad) , xanuunada wadnaha. Curyaanimo xagga jidha ak sida faruurta, dhanxarag oo faruuran.Korniin xumadu waxa iyaduna saamayn aad u weyn ku leh waalidka, haddii  ilmaha la siiyo cunto nafaqo leh, cudurna ka bad qabo haseyeeshee aanu helin waalid si wanaagsan ula dhaqma oo ilaaliya dareenkiisa maskaxeeda iyaduna waxa ay ka mid noqonaysaa wax yaabah keen korniin xumada.

Calaamaddaha/Astaamah carruurta ay ku dhacado korniin xumada aan dabiciga ahayni

Astaamaha xagga muuqaalka ah(jidhka)

Aad ayey u yar yihiin jidh ahaan, waan ay dhuuban yihiin, waxa ay leeyihiin jidh la dhuray(wasted body), gacmo iyo lugo dhuudhuuban, calool weyn,timaha oo daata iyo indho hostooda oo madoow yeelata.

Waxa kale oo lagu arki karaa qaar ka mid ah astaamahan:

Cunto xumo soo joogto ah iyo matag

Ilmaha oo diida in uu cuntada calaliyo iyo in uu liqaba

Shuban,duray/hargab  iyo caabuq joogto ah(infection)

Dib u dhac xagga maskaxda ah

Ilmaha oo hore u socon waaya( dib u dhaca xagga dhaqaaqa ilmaha ah)

Ilmaha oo aan luuqada hore u baran amase dib u dhaca ku yimaaad barashada afka.

Habdhaqanka

Ilmaha oo mar kasta murugaysan ama aan faraxsanayna, isaga oo aan dadka soo dhexgalin iyo xidhiidhka ilmah iyo waalidkii amase ilmah iyo walaalihii ka dhexeeya oo mar kasta aad u hooseeya. Ilmaha oo markasta kala daadsanaan iyo  daal ka muuqdo

·         Farxada oo ku yar ama isaga o marmar iyo dhif qosala/dhoolacadeeya

·         Oohin badan

·         Degaansho la’aan joogto ah

·         Ilmaha oo wax kasta ka cadhoodha ama coon noqda

·         Baqasho baahsan ama qalo

·         Hurdo xumo

·         Qoodasha xumo

Korniin xumada aan dabiiciga ahayn wax badanaa loo adeegsadaa carruurta ay korniin xumadooda sababtay arrimo nafsadeed(psychological) kuwaas oo ay kal kulmaan qoysaskood, bulshada ay ku dhexnool yihiin iyo hadba cida gacanta ku haysa, si kooban waa kornin xumada dhacad ee  aanay sababin caafimaad daro ama quudasho xumo.

Korniin xumada noocan ah waxa sabab qofka ilmaha gacan ku haya oo aan siin daryeel ku ku filan iyo ilmaha oo la kulma dayacaad badan. Waalidiinta amase cidda kale ee ilmaha gacanta ku haya haddi aanay ahayn kuwo caafimaad qaba , xaladooda  dhaqan dhaqaalan aanay ahayn mid fiican waxa ay ilamah ka dhig kartaa mid aan korin.

Inkasta oo  guud ahaan waalidkuba uu saamayn aad u balaadhan ku leeyahay koriinka ilmaha haddan hooyadu waxa ay ku leedahay qayb libaax oo marnaba aanay jirin cid la barbar dhigi karaa.

Cilmi baadhis badan oo la sameyey rubuc qarnigii u dambeyey waxa ay iftiimiyeen in aabuhuna saamayn ku leeyahaya korninka ilmaha, haseyeesha ilaa hadda macluumad yar oo kooban ayaa laga og yahay nooca ay saamayntaasi tahay.  In badan oo carruurta  ay asiibtay korniin xumada  aan dabiiciga ahayni  waxa lagu arkaa calaamadahan :- firfircoonidaro, dabeecad xumo,amateed xumo(quudasho xumo) iyo in aanay awoodin in ay dhex galaan deegankooda.  Carruurta waxa ay nacayb kala kulmaan waalidiintood ama macalimiintooda iyo guud aahan deegaankoodaba.

Quudasho xumo ama nafaqo-yarida sababata korniin xumada . Dhabahaantii ma odhan karno guud carruurta lagu arko quudasha xumadu waxa ay leeyihiin  dhibaatooyin caafimaad  kuwaas  oo qayb ka ah korniin xumada soo wajahda ubadkaa. Waxa iyadun muhiim ah in maanka lagu hayo  in carruurta qaar ku noolyihiin guryo isku raran ah halkaas oo ka jiro buuq badan  aanay haba yartee ka helin daryeel fiican. Waalidiinta intood badan aqoon uma laha quudinta ku haboon Ilmaha gaar ahaan xiliga ababka.

Hobbo and Hanks (1996) waxa ay xuseen nafaqodarada carruurtan ay tahay iyaga oo aan cunin cunto ku filan lana qabsaday gaajada, wax kale oo ay sheegeen in carruurtan aanay muujin waxa buuqa marka ay baahi/gaajo hayso.”uma ooyaan in ay ka cabanayaan gaajo, had iyo jeer waa kuwo kal daadsan oo aan ciysaarin farxadun aya aad ugu yar tahay .

Habbabka loola tacaalo korniin xumada

Korniin xumadu maah cudur ee waa dhibaato ay keento ha lama  laba saboob oo is biirsada sida nafaqodaro ku dhacada ilmah xiliga kornoonka iyo daayacaad amase xanuun soo waajaha ilmaha. si aynu xal uga helno korniin xumada waa in aynu meesha ka saran asbaabtakeenta keenta .

Xanuunka : waa in aynu xaaladda ilmaha la soconaa, aynu kana dawaynaa xanuunnada,iskuna daynaa in aynu xanuunnada tacaalno inta ay wax ka qabshada leeyihiin. Waa in aan la moogan talaalida carruurta kuwaas oo ka hortag fiican uga noqon kara cudurro badan ooh or leh.

Nafaqodarada: ilmaha waa in  loogu dadaal siinta cunto nafaqoleh. Cuntada nafaqada lihi waxaya ka bilaabmaysaa siinta naaska oo badhaxtiran ilaa uu ilmuhu ka gaadhayo 6 (lix) bilood markaas ay tahay hooyadu in ay u bilowdo siinta cuntooyin ilamaha korniinkiisa iyo badqabkiisa qayb ka qaadanay. Xiligani waa xiliga uu ilmuhu ababayo ee ay tahay in la siiyo cunto nafaqoleh oo dheelitiran kana kooban dhamaan noocayda cuntada sida Faytamiino, borotiin, karboohaydrayt iyo duxo kuwaas oo laga helo illo kala duwan oo ay ugu muhiimsan yihiin :Khudrada,hilibka, kalluunka, caanaha iyo midhaha kale ee qalaln sida lawska iyo kuwa la halmaala. Xiligan ababinta waa wakhti aad ugu muhiim nolosha ilmaha waan wakthtiga uu la qabsan karo quudashada saxda ha, ogsonowna haddi uu ilmuhu ababiwaayi xiligan wa ay adkaanaysaa in hadhow laga daaweeyo amteed xumada ama quudasho yaraanta.

Daryeelka iyo la dhaqanka ilmah.

Daryeel iyo  in ilmaha oo lagu koriyo kalgacayl waxa ay wax badan saamayn ku yeelataa korniinkiisa jidheed iyo ka maskaxeeda. Ilmaha si wanaagsan loo daryeel waxa kuu noqdaa ilmo had iyo jeer maskax furan oo faraxsan, kaga horeeya aqoonta kan la dayacay een helin daryeelka fiiican. Waalidku waa in uu ku dadaalan in aan dhaawac u gaysan ilmihiisa, dhaawac jidheed iyo mid maskaxeeda(physical and mental abuse), waa in waalidku   u sameeya wakhti uu la ciyaaro amase ciyaarsiiyo, waa in aanu hadlo xun xun ku odhan marka uu wax qaldan sameeyo. Waa in aan lmaha lagu xad gudbin haddi uu qald gaystanaan lagu degdeginciqaabtiisa. Ogowna ilamahaag waxa aad u tahay xiddig uu ku daydo ee marka hore adigu hadhaqankaaga wanaaji hooyo/aabe.

Allow koriyoo ubadka noo kori,kuwo wanaagsan oo kaalin gala nooga yeel.